Artykuł dla najlepszego zrozumienia wymaga podstawowej wiedzy o Analizie Transakcyjnej ale każdy może coś w niego wynieść bez znajomości tematu
Trójkąt Dramatyczny autorstwa Stephena Karpmana to jeden z modeli relacji międzyludzkich w Analizie Transakcyjnej (AT). Trójkąt Dramatyczny (TD) ma wspólne podstawy z AT jednak skupia się na węższym spektrum tranzakcji i rządzących nimi motywacjami. Zasadniczą różnicą między dwoma podejściami jest nazewnictwo uczestników tranzakcji. Eric Berne wyjaśnia transakcje między graczami posługując się rolami/postawami Ja-Rodzic, Ja-Dorosły i Ja-Dziecko wyróżniając ich różne wariacje, natomiast Karpman używa tylko terminów Prześladowca, Ofiara i Ratownik. Warto jednak pamiętać, że nazwy graczy wg Berne'a i Karpman'a się przenikają.
Podstawowe założenia
- Odmienne nazwy w TD odzwierciedlają ogólne zachowania, jak chęć pomagania czy dawania, które mają silny wpływ na kształtowanie dynamiki tranzakcji wewnątrz TD. Określenia ról w TD nie powinny być brane dosłownie lecz zawsze w kontekście relacji czy sytuacji. Prześladowca nie jest typową enneagramową Ósemką żądną zemsty czy ulicznym stręczycielem, Ofiara nie jest także enneagramowym Tragicznym Romantykiem pełnym umartwień czy osobą z tendencjami masochistycznymi. Z kolei Ratownik to nie bohater z ulicy, który wyciągnął niemowle z pożaru. Ważnym elementem w zrozumieniu TD jest realizacja, iż role w TD nie powinny być rozpatrywane indywidualnie lecz zawsze w relacji do innej osoby znajdującej się wewnątrz TD. Prześladowcą jest ten, który wyrządza krzywdę Ofierze albo na nią naciska, Ratownikiem jest osoba interweniująca w sprawie Ofiary. Ofiara to osoba odczuwająca realną krzywdę ze strony Prześladowcy ale także każdy kto wchodzi w rolę Ofiary, lub postrzega się w ten sposób. Role wewnątrz TD są dynamiczne, to znaczy uczestnicy trójkąta okresowo mogą się wymieniać rolami, przechodzić gładko z pozycji Ofiary do Prześladowcy, i tak dalej. Na koniec, warto wyjaśnić, że funkcjonowanie TD nie wymaga obecności trzech osób, w praktyce trójkąt mogą tworzyć dwie osoby, które w dynamice relacji zmieniają się rolami. Jednakże bezwzględu na ilość uczestników, każda osoba uwikłana w TD może zajmować tylko jedną pozycję w danej sytuacji a nie być jednocześnie Ratownikiem i Oprawcą.
Spoiler:
- Ofiara
- Jedną z głownych cech osoby będącej Ofiarą w TD jest zaspokajanie własnych potrzeb poprzez wykorzystywanie innych osób do ich spełnienia. Wyróżniającą postawą w tej roli jest obwinianie innych za osobiste niepowodzenia w życiu oraz angażowanie się w gry tranzakcyjne jak „dlaczego ty nie..., tak ale” oraz „nie mogę tego zrobić, ponieważ” (patrz „Games people play”, E. Berne). Ofiara jest targana emocjami Podatnego/Potrzebującego Dziecka oraz Wściekłego/Buntowniczego Dziecka (wariacje jednej z ról Analizy Tranzakcyjnej). W efekcie, raz odczuwane są bezradność i beznadzieja, by za chwilę popaść w rozwydrzony trans bachora. Innym zachowaniem, w które Ofiary się angażują, jest prowokowanie innych do prześladowania. W sytuacji, gdy nikt nie ulega prowokacji albo nie ma typowego Prześladowcy w pobliżu, Ofiary wchodzą w rolę Krytycznego Rodzica (wg Berne'a) i podtrzymują swoją rolę przez samoobwinianie się, by móc czuć się pokrzywdzonym. Z perspektywy Ofiary, inni wyglądają albo brzmią jak Ratownicy, albo Prześladowcy. Ofiara ogranicza się do takiego postrzegania, by utrwalać się we własnej roli poprzez wykorzystywanie Ratownika w walce z Prześladowcą, co w efekcie zapewnia wzajemną zależność w Trójkącie.
- Mechanizmem u podłoża bycia Ratownikiem jest nieustający lęk przed porzuceniem, który skłania Ratowników do przywiązania się do Ofiary by czuć się potrzebnym i bezpiecznym. Z punktu widzenia samych Ratowników, zauważają oni, iż inni nadzwyczaj chętnie przychodzą do nich z własnymi problemami, jednocześnie niewiedząc czemu tak się dzieje. Ratownik funkcjonuje poprzez podświadome wpędzanie Ofiary w bycie ofiarą oraz na budowaniu wzajemnej zależoności – dzieję się tak gdyż Ratownik rozwiązuje problemy Ofiary zamiast pozwolić jej na samodzielne doświadczenie rozwiązania własnych problemów. Esencją bycia Ratownikiem jest egzystencja „wszystko dla innych”. Osoba wchodząca w tę rolę dbała najczęściej w dzieciństwie o (albo starała się zadowolić) „zranionego” rodzica poprzez spełnianie jego potrzeb nieświadomie wdając się w odwrócenie ról dziecko-rodzic. Dorosły Ratownik znajduje jednostki, w których widzi znamiona Ofiary i na które może projektować własne Podatne Dziecko. W przypadku identyfikacji z Ofiarą, Ratownik czuje się zobowiązany by wkroczyć i „ratować” albo „naprawiać” problemy. Ten mechanizm odzwierciedla chęć zaspokojenia potrzeb własnego Podatnego Dziecka u Ratownika. W efekcie kompulsywne dbanie o potrzeby innych jest naprawdę zachowaniem samolubnym i dążeniem do zaspokojenia własnych potrzeb. Częstą fiksacją Ratownika jest także wchodzenie w rolę Krytycznego Rodzica choć nie w sposób uzewnętrzniający się. Typową manifestacją wejścia w tę rolę może być podświadome wysyłanie sygnałów do Ofiary, „Nie martw się, wiem, że jesteś nie kompetentny i potrzebujesz mnie bym się tobą zajął”. Ratownik widzi innych w kategoriach Ofiar albo Prześladowców i odczuwa obowiązek wstawiania się za Ofiarami by bronić je przed Prześladowcami.
- Ostatnim uczestnikiem TD jest Prześladowca. Zachowanie i postawa Prześladowcy są nacechowane całkowitą koncentracją na sobie. Eksternalizacja esencji Prześladowcy objawia się bezwstydną wrogością i szorstkim traktowaniem innych bez większych skrupułów. Pierwotnie, Prześladowca projektuje swojego Krytycznego Rodzica na innych w bardzo widoczny i odczuwalny sposób, np. „Jeśli ci wszyscy ludzie tylko robili to co ja, świat byłby lepszym miejscem”. Prześladowca typowo niweluje w sobie Podatne Dziecko i wypycha tę postawę ze świadomości. W konsekwencji, Prześladowca agresywnie reaguje na zachowania Ofiary przypominające albo uwalniające wewnętrzne Podatne Dziecko. Wściekłe i krytyczne postawy wobec Ofiary są podświadomym odegraniem mechanizmów użytych by stłumić własne Podatne Dziecko. Tym samym, Prześladowca projektuje własne Podatne Dziecko na Ofiarę, prześladując ukrycie siebie, a nie Ofiarę. Innym stanem częstym u Prześladowcy jest wejście w rolę Wściekłego/Nieposłusznego Dziecka wyrażające się poprzez zwroty jak: „Gdyby nie ty, nie musiałbym się tak czuć/zachowywać”. Funkcją tego zachowania jest bycie ukrytą ofiarą aby zrzucić winę na Ofiarę za utratę kontroli nad sobą. W oczach Prześladowcy inni należą albo do Ofiar albo Ratowników a Prześladowca czuje zobowiązanie, żeby ich „naprostować”.
- Głowny „dramat” w TD wynika ze zmieniania ról. „Role” są Postawami Przetrwania wyuczonymi w dzieciństwie poprzez obserwację rodziców albo w celu zaspokajania własnych potrzeb. W rodzinie funkcjonującej w ramach TD dziecko musiało się szybko wyszkolić w zmienianiu ról aby dostosować się do członków rodziny lub dbać o swoje potrzeby.
W dorosłym życiu wymienność ról służy tylko podtrzymywaniu bądź pogłębianiu zależności w relacjach wewnątrz TD. Kombinacji wymienności ról jest wiele i są one ściśle związane z zaburzeniem patologicznej relacji między uczetnikami Trójkąta lub ich potrzeb. Przykładowo, w przypadku gdy sprawy nie idą po myśli Ratownika i traci on swoją „ofiarę”, możliwe jest wejście w dwa scenariusze. Po pierwsze, Ratownik może uzewnętrznić niespełnione potrzeby i wepchnąć osobę w rolę Ofiary tymczasowo reagując jak Prześladowca mówiąc np.: „Nie możesz sobie poradzić nawet z takim prostym problemem, co z ciebie za pożytek?”. Po drugie, Ratownik może próbować wpychać w rolę Ofiary kogoś kto nie zachowuje się jak Ofiara poprzez chwilowe wejście w ukrytą postawę Ofiary by wywołać poczucie winy, „Patrz jak muszę się tu poświęcać i wszystkim zajmować!”, albo „Ja tylko próbuję pomóc i w ten sposób mi dziękujesz!?”.
- Jedynym rozwiązaniem Trójkąta Dramatycznego jest przerwanie wzjemności z innymi uczestnikami oraz rozpoznanie własnego udziału w Trójkącie. W zależności od uwarunkowań rodzinnych oraz najgłębszych i niespełnionych potrzeb, każdy chyli się bardziej ku jednej z ról w TD, w zależności która rola jest drogą do zaspokojenia tych potrzeb. Jednakże, każdy ma potencjał wchodzenia we wszystkie trzy role.
Być może niektórzy z was zauważyli pewne zbieżności między postawami uczestników TD z pewnymi typami Enenagramowymi i typowymi postawami niektórych typów na niższych poziomach zdrowia. Nie można przypisać jednej z ról do danego typu Enneagramu choć jawnie istnieje taka pokusa, gdy czyta się o Prześladowcy i automatycznie kojarzy się ten opis z mechanizmami ujawniającymi się w Ósemkach (np. większość Ósemek nie umie radzić sobie z cudzym płaczem, często wzbudza to w nich agresję – tak samo jak u Prześladowcy reakcja na Podatne Dziecko). Innym przykładem są podobieństwa między zachowaniami typowymi dla Ratownika i enneagramowego Dawcy. Zbieżności są jednak pozorne, gdyż każdy typ Enneagramu jest o wiele bardziej skomplikowany i wychodzi poza mechanizmy TD. Podobieństwa TD z Enneagramem leżą wg mnie na ogólnej płaszczyźnie. Enneagram nie wyjaśnia dogłębnie dynamiki między typami, głównie dlatego, że Enneagram jest zbyt ogólny. Pomocny może być TD, który odnosi się do bardzo pierwotnych ról i mechanizmów psychologicznych. Odnalezienie w sobie i wśród bliskich ról Trójkąta Dramatycznego może być dobrym uzpełnieniem do Enneagramu, by poprawić stosunki z ważnymi dla nas osobami.
Zachęcam do komentarzy i pytań!
